Bebeklerde motor gelişimi doğru şekilde takip edebilmek için öncelikle bu gelişim alanını eksiksiz biçimde tanımlamak ve her bir gelişim basamağında ortaya çıkan bulguları gözlemlemek gerekir. Motor gelişim, basit tanım itibariyle vücudun hareket, konuşma, iletişim gibi çeşitli fonksiyonları yerine getirmesi için gereken gelişim evresidir ve nöromotor gelişim olarak da adlandırılabilir. Doğumdan önce, anne karnında başlayan ve yetişkinliğe kadar devam eden bu gelişim evresi, genel kaba hareketlerle başlar ve ince motor hareketlerin kazanılması ile devam eder. Kaba motor gelişim dönemi, vücutta bulunan büyük kas grupları gelişimini ve doğru şekilde kullanımını kapsar. Başlıca basamakları, boyun kaslarının kontrolü, desteksiz oturma becerisi ve yürüme işlevinin kazanılması şeklinde sıralanabilir. İnce motor gelişim evresi ise kollarda ve bacaklarda bulunan küçük kasları kullanma yeteneğinin kazanılması ile başlar. Parmakları doğru kullanabilme, bir oyuncağı veya kalemi kavrayabilme gibi beceriler, ince motor gelişim evresinin başlaması ile mümkündür.
Motor becerilerin kazanılması ile eş zamanlı olarak bebek etrafının farkına varmaya ve çevre ile iletişim kurmaya başlar. Yenidoğan döneminden itibaren özellikle ilk yaşın sonuna kadar hem kaba motor hem de ince motor gelişim evreleri gözle görülür biçimde şekillenir.(1) Bebeklerde motor gelişimi değerlendirilirken bebeğin takvim yaşı dikkate alınmalı ve o ayda gerçekleşmesi beklenen gelişim basamakları doğru şekilde bilinmelidir. 0-12 aylık dönemde bebeklerin aylarına göre gelişim evreleri aşağıdaki şekilde özetlenebilir.
Yazı İçindekiler
0-1 Aylık Bebeklerde Motor Gelişimi
Doğumdan sonraki ilk bir aylık dönem, yenidoğan dönemi olarak adlandırılır ve bu dönemde bebeğin kasları normal olarak fazla kasılı haldedir. Fizyolojik hipertoni olarak adlandırılan bu durum bebeğin kaslarının normal duruş pozisyonunda dahi kasılı kalmasına; kolların dirseklerden, bacakların ise dizlerden bükülü durmasına neden olur. Sırtüstü pozisyonda yatan bir yenidoğan kolları ve bacakları ile simetrik hareketler yapar. Bu hareketlerin simetrik şekilde sürdürülmesi motor gelişimin sağlıklı biçimde ilerlediğinin önemli göstergelerinden biridir. Eğer kol ve bacaklarda görülen hareketler asimetrik olarak gerçekleşiyorsa bebeğin bu alanda uzman bir hekim tarafından detaylı muayenesi gerekebilir. Dolayısıyla anne-baba olarak yaşamın ilk haftalarında bebeğinde görülen kas hareketlerini yakın gözlemlemen ve bu hareketlerin simetrik bir şekilde gerçekleşip gerçekleşmediğini kontrol etmen gerekir. (1)
Bu dönemde görülen hareketler çoğunlukla anne karnında gelişen ilkel reflekslerden ibarettir. Arama ve emme refleksi, asimetrik tonik boyun refleksi, kavrama refleksi bunların başlıcalarıdır. (2) Arama ve emme refleksi bebeğin yanağına dokunulduğunda ortaya çıkar. Bebek yanağına değen cismi, meme olarak algılar ve başını o tarafa doğru çevirerek ağzını açar. Bu hareket, özellikle yenidoğan döneminde beslenmenin gerçekleşmesi için önemli reflekslerden biridir. Asimetrik tonik boyun refleksi ise yine yenidoğan döneminde ortaya çıkar ve ortalama üçüncü ayda kaybolur. Bebeğin boynu sağ tarafa çevrildiğinde sağ kol ve bacağın uzun olarak açılması ve sol kol ile sol bacağın diz ve dirsekten katlanması ile ortaya çıkan bu refleks, ilk 6 haftalık süreçte oldukça belirgindir. Özellikle omurilik hasarını değerlendirebilmek adına önemlidir. Kavrama refleksi ise bebeğin avuç içerisine dokunan cismi tüm el parmakları ile kuvvetlice kavraması şeklinde gerçekleşir. İlerleyen dönemde istemli tutma hareketini başlatabilmek için yenidoğan döneminde kavrama refleksinin doğru şekilde gerçekleşmesi gerekir. (2)
2 Aylık Bebeklerde Motor Gelişimi
Bebeklerde motor gelişimi, yaşamın ikinci ayı itibariyle çok daha belirgin ve hızlı bir şekilde gerçekleşir. Bu dönemde bebeğinin refleksif davranışları yerini daha bilinçli davranışlara bırakır. Dolayısıyla bu dönemde bebeğinin gelişimini izlemek ve değerlendirmek daha kolay olacaktır.
- Yaşamın ikinci ayında görülmesi beklenen en belirgin hareketlerden biri yüzüstü pozisyonda yatan bebeğin başını kaldırma hareketidir. Baş-boyun kaslarının kaba motor gelişimini gerçekleştirdiğini gösteren bu davranış, bebeklerde motor gelişimi değerlendirebilmek adına son derece önemlidir. (1)
- Eller, yenidoğan döneminde olduğu gibi genellikle yumruk şeklindedir ve kavrama gücü bir miktar artış gösterir.
- İkinci ay itibariyle bebek, dikkatini çeken bir objeyi gözleri ile takip etmeye başlar ve objeyi takip edebilmek için başını yaklaşık 90 derece kadar çevirebilir. (1)
- Bu ayda bebeğin aralıklı olarak tek heceli sesler çıkarabilmesi beklenir. (1)
3 Aylık Bebeklerde Motor Gelişimi
Yaşamın bu döneminde nöromotor gelişim basamakları bir miktar değişiklik gösterir. Bebeğin artık seninle iletişim kurmaya başlar ve onun gelişimini izlemek son derece keyifli bir hale gelir.
- Bu dönemde bebek ellerini önceki aylara göre daha fazla kullanmak isteyecektir. Bu nedenle ellerini daha fazla yumruk yapar ve parmaklar genellikle açık olarak gözlenir. Kavrama yeteneği iyiden iyiye gelişen bebek, bu dönemde objeleri kolaylıkla yakalar ve onları kısa bir süre elinde tutabilir. (1)
- İkinci ayda yüzüstü yatarken başını kaldırmayı öğrenen bebeğin bu ay itibariyle başını yerden kaldırması ve bir süre o şekilde tutabilmesi beklenir. (1)
- Bu ay itibariyle bebek ilgisini çeken objeyi daha uzun süre takip eder ve onu takip ederken başını her yöne çevirebilir. (1)
- Üçüncü ayda bebeğin, senin sesini, yüzünü ve hareketlerini diğerlerinden ayırmaya başlar. Onunla konuştuğunda sana gülerek ve tek heceli sesler çıkararak cevap vermeye çalışır. Sesli gülme tepkisi genellikle bu ayda ortaya çıkar. (1)
4 Aylık Bebeklerde Motor Gelişimi
Bu ayda bebeğin hem kaba motor hem de ince motor gelişimi son derece hızlanır.
- Bebeğin artık gün içinde eskiye göre daha az uyur ve günün büyük kısmını seninle iletişim halinde geçirmek isteyecektir. Ev içerisinde yaptığın hareketleri izler, seni devamlı olarak takip eder. (1)
- Baş-boyun kaslarının kaba motor gelişimi neredeyse tamamlanır ve bebek bu ayda başını devamlı dik pozisyonda tutabilir. (1)
- İlgisini çeken cisimleri kolayca fark eder. Bu cisimlere uzanıp kavrar ve çoğunlukla onları ağzına götürür. (1)
- Sesleri ayırt etmeye başlar ve ses gelen yöne doğru başını çevirebilir. (1)
5-6 Aylık Bebeklerde Motor Gelişimi
Yaşamın beşinci ayı itibariyle motor gelişim basamakları fazlasıyla hızlanır ve genellikle ay ay takip etmek zorlaşır. Bu nedenle bundan sonraki motor gelişim evreleri ikişer aylık dönemler halinde sınıflandırılır.
- 5-6 aylık dönemde bebeğin büyük kas grupları hızla gelişmeye devam eder ve bebek çok daha kolay hareket edebilir. Örneğin bu aylarda sırtüstü pozisyonda yatan bebeğin başını kaldırıp etrafını izlemesi, yüzüstü pozisyondan sırtüstü pozisyona geçebilmesi beklenir. (1)
- Bu aylar genellikle bebeğin oturma becerisini kazandığı aylardır. 5-6 ay arasında bebek destekle oturabilir hale gelir. (1)
- İnce motor gelişimin de hızlanması ile bebek, ellerini çok daha kolay şekilde kullanmaya başlar. İlgisini çeken bir objeyi tutup kavrayabileceği gibi bir elinden diğer eline de geçirebilir. (1)
- Tek heceli sesler daha sık aralıklarla uzun süre duyulmaya başlar. Bu dönemde bebeğin, senin cümlelerine kendi sesleri ile cevap vermeye çalışabilir. (1)
7-8 Aylık Bebeklerde Motor Gelişimi
Altıncı ayın geride kalması ile birlikte bebek artık kendini daha belirgin şekilde ifade etmeye çalışır ve bebeklerde motor gelişimi 7-8 aylık dönemde bir miktar farklılaşır.
- 7 aylık bir bebek ellerinden destek alarak oturabilir; oturduğu pozisyonda kolayca dönebilir veya yatış pozisyonuna geçebilir. Bu dönemde bebeğin fiziksel hareketliliği büyük oranda artış göstereceğinden yaralanmalara karşı çok daha dikkatli olman gerekir. (1) Bebeğin sürekli olarak oturma, dönme, yatma pozisyonları arasında geçiş yapmak isteyeceği için ona yumuşak bir battaniye ile zemin üzerinde bir alan yaratarak düşme riskini ortadan kaldırabilirsin.
- Bu dönemde tek heceli seslerin yerini “de-de, ba-ba” gibi tekrarlı sesler alır. Bebek duyduğu sesleri taklit etme eğiliminde olacaktır. (1)
- 7-8 ay arasında bebeklerde gözlenen belirgin hareket kalıplarından biri, elinde tuttuğu objeleri masaya veya yere vurma hareketidir. Bunu uzun süre tekrarlayarak çıkardığı sesleri taklit edebilir. (1)
9-10 Aylık Bebeklerde Motor Gelişimi
Bu aylar, bebeklerde motor gelişimi değerlendirmek için önemli dönemlerden biridir.
- Bu dönemde bebek kendiliğinden oturma pozisyonuna geçebilir ve desteksiz bir şekilde oturmayı sürdürür. (1)
- Koltuk, sehpa gibi cisimlerden tutunarak ayağa kalkar ve ayakta durabilir. (1)
- Kaba motor kaslarla birlikte ince motor kasların da hızlı şekilde gelişimini sürdürdüğü bu dönemde bebek, parmaklarını kolaylıkla kullanır. Örneğin yalnızca baş parmağı ve işaret parmağını kullanarak bir objeyi tutabilir. (1)
- El sallama ve “bay-bay” deme gibi anlamlı davranışlar da yaşamın bu evrelerinde kazanılır. Bebek ayrılırken ayrılığı anlar ve ona el sallandığında buna karşılık verir. (1) “Bay-bay” gibi sesleri kolayca çıkarabilir ancak çoğunlukla ondan önce söyleyen birini taklit etmesi gerekir.
- Bu dönemde bebek, bardağı tutma ve bardaktan yardımla su içme gibi kompleks işlevleri gerçekleştirebilir. (1)
11-12 Aylık Dönem
Bebeğin algısı iyiden iyiye açılır ve bu dönemde iletişim yeteneği fazlasıyla güçlenir. Bebeklerde motor gelişimi değerlendirme sürecinde, olası aksaklıkların görünür hale geldiği ve en kolay fark edildiği dönem genellikle 11-12 aylık dönemdir.
- 11-12 aylık bebek, koltuk ve sehpa gibi eşyalara tutunarak onların sınırları boyunca ve anne-babasının yardımıyla yürüyebilir. Artık oturur pozisyondaki hareketlerini kolayca kontrol edebilen, yatış pozisyonundan oturma pozisyonuna geçebilen veya bir yerlere tutunarak kolayca ayağa kalkabilen bebeğin, dış dünyayı keşfetmek üzere harekete geçebilir. (1) Dolayısıyla bu dönemde kazalara karşı son derece dikkatli olman gerekir.
- Bebeklerde motor gelişimi ortaya koyan önemli davranışlardan biri de şüphesiz ki konuşma becerisinin kazanılmasıdır. 11-12 aylık dönemde bebeğin “gel, git, dur” gibi anlamlı birkaç kelime söyleyebilmesi beklenir. (1)
- Hareketlerinin kontrolünü bir nebze kazanan bebek artık bireysel girişimlerde bulunmaya başlar ve çorabını çıkarma, ayakkabı giymeye çalışma gibi davranışlar sergiler. (1)
- Bu dönemde bebeğin, seni daha belirgin olarak anlamaya ve dinlemeye başlar. (1) Onunla konuştuğunu kolayca fark eder ve konuşma boyunca seni izleyip cevap vermeye çalışır. Ona kurduğun basit cümleleri anlayabilir ve “otur, uyu, dur” gibi istekleri yerine getirir. (1) Bebeğinle iletişim kurmak her zamankinden daha keyifli bir hal alır ve ona kuracağın cümlelerle iletişim biçimi şekillenmeye başlar. Dolayısıyla bu dönem itibariyle bebeğine kuracağın her bir cümleye özen göstermen ve onun maruz kalacağı televizyon gibi uyaranları kontrol altına alman gerekir.
Bebeklerde motor gelişimi değerlendirebilmek için bilmen gereken başlıca gelişim basamakları bu şekilde özetlenebilir. Ancak bebeğinin gelişimini eksiksiz olarak ele almak için motor gelişimi etkileyen faktörler hakkında bilgi sahibi olman ve çocuk yetiştirme yöntemlerinin de bu faktörlerden biri olduğunu bilmen gerekir. Onunla kuracağın iletişimden yapacağın aktivitelere, uyku-uyanıklık alışkanlarından ona dinleteceğin müziklere kadar pek çok şey motor gelişimi üzerinde etkilidir. Bebeğinin motor gelişimini desteklemek için aylık gelişim basamaklarını doğru şekilde takip etmen ve onun içinde bulunduğu aya yönelik girişimler planlaman gerekir. Bu noktada uyku-uyanıklık, süt sağımı, alt değişimi ve beslenme takibi gibi pek çok programla anne-babalara yol gösteren Happy Fam uygulamasından destek alabilirsin.
Kaynakça: